Literatura nie
jest czymś; sama w sobie stanowi istotę rzeczy.
jest czymś; sama w sobie stanowi istotę rzeczy.
Vladimir
Nabokov, Wykłady o literaturze, s. 171.
Nabokov, Wykłady o literaturze, s. 171.
Być może
pamiętacie, że prawie rok temu pisałam o „Samotni” Charlesa
Dickensa, która gościła na naszych Piknikach z Klasyką.
Powróciwszy do niej teraz, szykując się na drugi odcinek
Nabokoviady, i zajrzawszy do wykładów Vladimira Nabokova odkryłam
z niejakim zdumieniem, że zwróciłam uwagę na wiele kwestii, które
są kluczowe w wywodzie rosyjsko-amerykańskiego pisarza. Dlatego
pozwólcie, że zamiast się powtarzać z tryumfalnym okrzykiem
„ha!”, poświęcę ten odcinek, by zastanowić się nad tym, co i
jak pisze Nabokov.
pamiętacie, że prawie rok temu pisałam o „Samotni” Charlesa
Dickensa, która gościła na naszych Piknikach z Klasyką.
Powróciwszy do niej teraz, szykując się na drugi odcinek
Nabokoviady, i zajrzawszy do wykładów Vladimira Nabokova odkryłam
z niejakim zdumieniem, że zwróciłam uwagę na wiele kwestii, które
są kluczowe w wywodzie rosyjsko-amerykańskiego pisarza. Dlatego
pozwólcie, że zamiast się powtarzać z tryumfalnym okrzykiem
„ha!”, poświęcę ten odcinek, by zastanowić się nad tym, co i
jak pisze Nabokov.
Wykład drugi, który
poświęca właśnie „Samotni”, to bardzo ciekawy przypadek.
Rzadko kiedy – zwłaszcza przy optyce pokazującej, jak naukowiec
się od dzieła, które bada, odseparowuje – można zobaczyć coś
podobnego: a mianowicie, w jaki sposób to, co mówi Nabokov, więcej
nam powie o nim i jego lekturze „Samotni” niż o samej powieści.
Nie zrozumcie mnie źle: oczywiście, uwagi Nabokova są ciekawe i
pomagają uporządkować sobie wrażenia z lektury. Z drugiej strony
jednak – na co zwróciłam szczególną uwagę – nad
Nabokovem-literaturoznawcą górę bierze tu często Nabokov-pisarz.
Wychwalając Dickensa, pokazuje równocześnie miejsca słabe (aż
można by się zastanowić, przeliczywszy te fragmenty, w czym leży
wyjątkowość „Samotni”) i te, które sam… napisałby inaczej.
Arcyciekawe, nie uważacie?
poświęca właśnie „Samotni”, to bardzo ciekawy przypadek.
Rzadko kiedy – zwłaszcza przy optyce pokazującej, jak naukowiec
się od dzieła, które bada, odseparowuje – można zobaczyć coś
podobnego: a mianowicie, w jaki sposób to, co mówi Nabokov, więcej
nam powie o nim i jego lekturze „Samotni” niż o samej powieści.
Nie zrozumcie mnie źle: oczywiście, uwagi Nabokova są ciekawe i
pomagają uporządkować sobie wrażenia z lektury. Z drugiej strony
jednak – na co zwróciłam szczególną uwagę – nad
Nabokovem-literaturoznawcą górę bierze tu często Nabokov-pisarz.
Wychwalając Dickensa, pokazuje równocześnie miejsca słabe (aż
można by się zastanowić, przeliczywszy te fragmenty, w czym leży
wyjątkowość „Samotni”) i te, które sam… napisałby inaczej.
Arcyciekawe, nie uważacie?
Ale jest przy tym
Nabokov bardzo bacznym obserwatorem tego, co robi Dickens i wcale nie
daje się zwieść temu, co autor „Samotni” wysuwa na plan
pierwszy. Przede wszystkim więc dla Nabokova powieść ta to żadne
realistyczne odwzorowanie rzeczywistości i „Dickens z misją”:
misją pokazania, co właściwie nie gra w systemie sądowniczym
Anglii. Sama tak właśnie tę powieść odebrałam przy pierwszym
czytaniu – sami możecie sprawdzić
– więc poczułam się co najmniej zaintrygowana. Okazuje się, że
Dickens tak naprawdę korzystał z sytuacji dość historycznej, z
początku stulecia, a w międzyczasie system sądowniczy uległ już
pewnym zmianom. Niemniej – pozostaje „pisarzem z misją”,
zwracając uwagę na los dzieci. Dzieci są bowiem, według Nabokova,
jednym z trzech głównych tematów „Samotni”.
Nabokov bardzo bacznym obserwatorem tego, co robi Dickens i wcale nie
daje się zwieść temu, co autor „Samotni” wysuwa na plan
pierwszy. Przede wszystkim więc dla Nabokova powieść ta to żadne
realistyczne odwzorowanie rzeczywistości i „Dickens z misją”:
misją pokazania, co właściwie nie gra w systemie sądowniczym
Anglii. Sama tak właśnie tę powieść odebrałam przy pierwszym
czytaniu – sami możecie sprawdzić
– więc poczułam się co najmniej zaintrygowana. Okazuje się, że
Dickens tak naprawdę korzystał z sytuacji dość historycznej, z
początku stulecia, a w międzyczasie system sądowniczy uległ już
pewnym zmianom. Niemniej – pozostaje „pisarzem z misją”,
zwracając uwagę na los dzieci. Dzieci są bowiem, według Nabokova,
jednym z trzech głównych tematów „Samotni”.
Swego czasu pisałam
o ponad pięćdziesięciu dwóch wątkach, które można wyodrębnić
w powieści – jeśli skupimy się na każdej postaci z osobna.
Nabokov jest oszczędniejszy i wyodrębnia w „Samotni” trzy
główne linie: dzieci właśnie, tajemnica (związana z Esterą)
oraz sąd kanclerski. To, co wyłowiłam tutaj dla siebie, to to, w
jaki sposób Nabokov wyławia i parceluje temat, który mnie
doprowadzał do białej gorączki: cały wątek pana Skimpole’a.
Skimpole to postać denerwująca jak mało co – sprytny oszust,
który uwodzi wszystkich podawaniem się za niewinne, szczere
dziecko, które przypadkiem dorosło, no ale samo sobą zająć się
nie umie, gdyż na świat patrzy tymi szczerymi, niewinnymi oczyma
dziecięcia. W związku z czym szachrai, naciąga i wystawia na
cierpienia – w dużym skrócie. Zamiast się jednak zżymać –
wszak nie chodzi o to, by postaci rozumieć jako ludzi z krwi i
kości, ale jako postaci, które są zaprojektowane, by coś nam w
świecie przedstawionym pokazać – Nabokov wskazuje na rolę
Skimpole’a: fałszywego dziecka.
o ponad pięćdziesięciu dwóch wątkach, które można wyodrębnić
w powieści – jeśli skupimy się na każdej postaci z osobna.
Nabokov jest oszczędniejszy i wyodrębnia w „Samotni” trzy
główne linie: dzieci właśnie, tajemnica (związana z Esterą)
oraz sąd kanclerski. To, co wyłowiłam tutaj dla siebie, to to, w
jaki sposób Nabokov wyławia i parceluje temat, który mnie
doprowadzał do białej gorączki: cały wątek pana Skimpole’a.
Skimpole to postać denerwująca jak mało co – sprytny oszust,
który uwodzi wszystkich podawaniem się za niewinne, szczere
dziecko, które przypadkiem dorosło, no ale samo sobą zająć się
nie umie, gdyż na świat patrzy tymi szczerymi, niewinnymi oczyma
dziecięcia. W związku z czym szachrai, naciąga i wystawia na
cierpienia – w dużym skrócie. Zamiast się jednak zżymać –
wszak nie chodzi o to, by postaci rozumieć jako ludzi z krwi i
kości, ale jako postaci, które są zaprojektowane, by coś nam w
świecie przedstawionym pokazać – Nabokov wskazuje na rolę
Skimpole’a: fałszywego dziecka.
W ten sposób wątek
ten nabiera więcej sensu. Jest kontrapunktem dla losu prawdziwych
dzieci – dość nieszczęśliwego, trzeba przyznać, dla każdego,
kto zetknął się z Dickensem nie jest to zresztą żadnym
zaskoczeniem, jak sądzę – które często są zmuszone odgrywać
role „fałszywych dorosłych”. Głównie dlatego, że inaczej nie
miałyby szans na przeżycie, nie pozostaje im więc nic innego, jak
pracować, wspomagać rodzeństwo, podejmować się zupełnie
nie-dziecięcych zadań. Nie jest jednak tak – że wrócę raz
jeszcze do zasygnalizowanego na początku wątku – że Nabokov
widzi w Dickensie pisarza-realistę. Często mówi o nim per
czarodziej, świat „Samotni” nazywa przesyconym magią. Ciekawe,
prawda? Wskazuje tym samym niebezpośrednio na dość marginalizowany
w przypadku tego akurat pisarza wpływ schematów baśniowych, które
tętnią pod spodem opisywanych historii.
ten nabiera więcej sensu. Jest kontrapunktem dla losu prawdziwych
dzieci – dość nieszczęśliwego, trzeba przyznać, dla każdego,
kto zetknął się z Dickensem nie jest to zresztą żadnym
zaskoczeniem, jak sądzę – które często są zmuszone odgrywać
role „fałszywych dorosłych”. Głównie dlatego, że inaczej nie
miałyby szans na przeżycie, nie pozostaje im więc nic innego, jak
pracować, wspomagać rodzeństwo, podejmować się zupełnie
nie-dziecięcych zadań. Nie jest jednak tak – że wrócę raz
jeszcze do zasygnalizowanego na początku wątku – że Nabokov
widzi w Dickensie pisarza-realistę. Często mówi o nim per
czarodziej, świat „Samotni” nazywa przesyconym magią. Ciekawe,
prawda? Wskazuje tym samym niebezpośrednio na dość marginalizowany
w przypadku tego akurat pisarza wpływ schematów baśniowych, które
tętnią pod spodem opisywanych historii.
Dickens-czarodziej
bowiem, zwróćcie uwagę, wykorzystuje nieustannie motywy znane nam
już wcześniej. Owszem, może to wynikać z ponadczasowości tego,
co przekazują nam baśnie (te literackie – jak choćby
„Dziewczynka z zapałkami” Andersena, ale i te z nieco bardziej
ludowymi korzeniami – w tym sensie Jo na przykład bliski jest
biednemu parobkowi w grobie u braci Grimm), może też jednak być
świadomym czerpaniem z nich. Nabokov o tym co prawda nie mówi, ale
zaczęłam domniemywać, że może Dickens (czarodziej, było nie
było) bierze stamtąd to wszystko, co pozwala opowiedzieć historię
okrutną, a równocześnie pocieszającą; smutną i przejmującą,
ale i pokazującą, co zrobić, by było lepiej. Symbolika, która
przy pierwszym czytaniu „Samotni” wydawała mi się grać rolę
bardziej strukturalną dla samej powieści (wątek ptaków panny
Flite) teraz zaczęła zdawać się odsyłać ku sprawom bardziej
uniwersalnym – ze świata baśni właśnie. Baśnie nie są
przecież wyłącznie wesołe i czarujące. Potrafią być zupełnie
przerażające w tym, jak wielką nędzę człowieka umieją obnażyć
– też nędzę wynikającą z zamykania oczu na problemy, które są
blisko nas (pamiętacie uprawiającą „dobroczynność przez
teleskop” panią Jellyby?).
bowiem, zwróćcie uwagę, wykorzystuje nieustannie motywy znane nam
już wcześniej. Owszem, może to wynikać z ponadczasowości tego,
co przekazują nam baśnie (te literackie – jak choćby
„Dziewczynka z zapałkami” Andersena, ale i te z nieco bardziej
ludowymi korzeniami – w tym sensie Jo na przykład bliski jest
biednemu parobkowi w grobie u braci Grimm), może też jednak być
świadomym czerpaniem z nich. Nabokov o tym co prawda nie mówi, ale
zaczęłam domniemywać, że może Dickens (czarodziej, było nie
było) bierze stamtąd to wszystko, co pozwala opowiedzieć historię
okrutną, a równocześnie pocieszającą; smutną i przejmującą,
ale i pokazującą, co zrobić, by było lepiej. Symbolika, która
przy pierwszym czytaniu „Samotni” wydawała mi się grać rolę
bardziej strukturalną dla samej powieści (wątek ptaków panny
Flite) teraz zaczęła zdawać się odsyłać ku sprawom bardziej
uniwersalnym – ze świata baśni właśnie. Baśnie nie są
przecież wyłącznie wesołe i czarujące. Potrafią być zupełnie
przerażające w tym, jak wielką nędzę człowieka umieją obnażyć
– też nędzę wynikającą z zamykania oczu na problemy, które są
blisko nas (pamiętacie uprawiającą „dobroczynność przez
teleskop” panią Jellyby?).
Zwrócę uwagę na
jeszcze jedną rzecz – na intrygującą klasyfikację narratorów,
którą przeprowadza Nabokov. Otóż wyróżnia on jeszcze takiego
narratora, który pojawia się tam, gdzie pisarz chce nam coś
pokazać czy powiedzieć – ale nie wpadł na lepszy sposób niż
opisanie tego ustami/oczami narratora służebnego. Nabokov nazywa go
„typowym perrym” i jest
dość zniesmaczony taką sztuczką narracyjną.
Nic dziwnego, nie są to
wyżyny pisarskiego kunsztu. Nasz
autor prowadzi nas jednak przez analizę „Samotni” co chwila
zstępując z wyżyn, gdzie zachwyca się Dickensem, by wskazać
jakąś wadę, uszczerbek, słabość – nie zachwiewając tym
samym, wspominanych przeze mnie na początku, proporcji. To dopiero
sztuka, nie uważacie?
jeszcze jedną rzecz – na intrygującą klasyfikację narratorów,
którą przeprowadza Nabokov. Otóż wyróżnia on jeszcze takiego
narratora, który pojawia się tam, gdzie pisarz chce nam coś
pokazać czy powiedzieć – ale nie wpadł na lepszy sposób niż
opisanie tego ustami/oczami narratora służebnego. Nabokov nazywa go
„typowym perrym” i jest
dość zniesmaczony taką sztuczką narracyjną.
Nic dziwnego, nie są to
wyżyny pisarskiego kunsztu. Nasz
autor prowadzi nas jednak przez analizę „Samotni” co chwila
zstępując z wyżyn, gdzie zachwyca się Dickensem, by wskazać
jakąś wadę, uszczerbek, słabość – nie zachwiewając tym
samym, wspominanych przeze mnie na początku, proporcji. To dopiero
sztuka, nie uważacie?
***
A
na następne spotkanie w ramach Nabokoviady – z „Panią Bovary”
Gustava Faluberta – zapraszamy za dwa miesiące, 27 listopada. Zobaczcie też, co o „Samotni” napisała dzisiaj Naia!
na następne spotkanie w ramach Nabokoviady – z „Panią Bovary”
Gustava Faluberta – zapraszamy za dwa miesiące, 27 listopada. Zobaczcie też, co o „Samotni” napisała dzisiaj Naia!
Comments
Wiedziałam, że ten wątek Skimpole'a u Nabokova – a rzeczywiście rozbiera tego niegodziwca na części pierwsze bardzo skrupulatnie – Ci przypadnie do gustu :). Bardzo mi się podoba ta wskazana funkcja Skimpole'a jako „fałszywego dziecka”, rzeczywiście, podkreślona zostaje w ten sposób niedola tych „małych dorosłych”, a równocześnie Skimpole na ich tle wygląda jeszcze bardziej groteskowo :).
Nie skojarzyłam tego „Dickensa-czarodzieja” z baśniami, ale to faktycznie ciekawy trop. Aż żałuję teraz, że tak słabo znam baśnie, zbyt słabo, by tropić ewentualne inspiracje.
A jeśli chodzi o to, co mnie u Nabokova zaskoczyło… Też byłam dość zdziwiona, że satyrę na system prawniczy w Anglii uznał za wątek tak nieistotny i mało ciekawy :). Poza tym fakt, że tak wiele uwagi poświęcił postaci Krooka, który, owszem, zapisał mi się mocno w pamięci za sprawą swojej przerażającej śmierci, ale poza tym nie przyszłoby mi do głowy, że można tak dogłębnie przeanalizować tę postać i takich rzeczy się w niej doszukać. I dlatego właśnie tak bardzo lubię te wykłady Nabokova :).
Masz też rację, że jego wykłady są bardzo cennym źródłem informacji o nim samym. To jeden z tych wykładowców, którzy jednak nie dają o sobie zapomnieć i choć mówią o jakiejś książce, wciąż i tak pozostają na pierwszym planie :). I tu się nie obyło bez lekko gderliwych wtrąceń, jak w tym fragmencie na początku, że jeśli ktoś czytając Dickensa nie potrafi poczuć dreszczy w kręgosłupie, powinien wrócić do swoich wideokaset i komiksów ;). Ale o tym jeszcze napiszę więcej w odpowiedzi na Twój komentarz u mnie :).
Author
No, tutaj się nie będę wymigiwać: rzeczywiście czekałam, co na temat tego bohatera powie Nabokov. Podziwiam, że tak odkrył sposób, w jaki Skimpole został zakomponowany w całość (i rzeczywiście, przyznaję, on tam odgrywa ważną strukturalną funkcję: nadal jednak brakuje mi w jego przypadku trochę tego "baśniowego" zakończenia, z ukaraniem niegodziwca; zamiast tego Skimpole jest przestrogą dla czytelnika — że taki niegodziwiec może przejść do historii jako niezły pamiętnikarz, narzucając nam swoje widzenie przeszłości w sposób trudny do skonfrontowania).
Myślę, że po przyjęciu optyki, którą proponuje Nabokov — że to, o czym pisze Dickens już wtedy było właściwie historią — nic dziwnego, że ten wątek wydaje się najmniej ciekawy :-). Krook — jako postać, która ginie w taki, a nie inny sposób — musi chyba go zaciekawić. Natomiast to, jak pokazuje wskazówki, które zostawia Dickens, co do losu Krooka: za to szacunek :-). Chociaż nie wiem, jak w Twoim wydaniu — w moim w przedmowie autor co nieco zdradził na ten temat, głównie przez wzgląd na to, że atakowano go za nierealistyczność tego rozwiązania (co Nabokov ładnie obchodzi przez argument z baśniowości).
To czekam, bo mnie to lekceważenie dla komiksów ubodło :-).
Ta baśniowość to nic dziwnego, w końcu to literatura "ku pokrzepieniu serc" i dla szerokiej publiczki, żeby się dobrze sprzedawała, co by ludzie łezkę uronili, ale i dostali nadzieję i szczęśliwe zakończenie, jak się da. A najlepiej do tego dać całe mnóstwo niespodziewanych, niewiarygodnych zwrotów akcji. Niby realizm, a mocno bajeczny.
Nabokov to tak silna i radykalna osobowość, że się wcale nie dziwię jego podejściu. To on postulował, że wszelkie tłumaczenie jest bez sensu i nie powinno się w ogóle tłumaczyć wielkich mistrzów, bo są nieprzetłumaczalni, lepiej paść na kolana i adorować w oryginale – to było na podstawie Puszkina. Jak już pisałam u Nai, powinnam gdzieś dorwać te wykłady i poczytać sobie:)
Author
Tak, pisałam o tym po pierwszej lekturze "Samotni": że to jest skonstruowane wedle wszelkich prawideł, przez które tak długo odsądzaliśmy powieść (jako gatunek) od czci i wiary :-). Ale w tym wszystkim tym bardziej brakuje mi finalnego dźwięku przy osobie Skimpole'a. I tym bardziej musi mnie zastanawiać: czemu? Gdzie jest kara dla złych bohaterów, gdzie tutaj jest happy end?
No, co zrobić ;-). Nie jestem aż tak radykalna, chociaż przyznaję, że "Samotnia" to książka trudna do przełożenia — polski przekład, choć dobry, jednak oddala od tego Dickensowskiego oryginału. A "Wykłady…" — jak najbardziej, w parze z książkami, o których opowiadają, są bardzo ciekawe :-).